[XÃ HỘI HỌC] PHÁT TRIỂN XÃ HỘI TỰ QUẢN

Trậttự xã hội, được coi là mục tiêu khách quan của pháp luật, được bảo đảm khôngchỉ bằng cách áp dụng pháp luật, mà còn có thể dựa vào các chuẩn mực khác.Chẳng hạn, cả mua vé và xếp hàng để mua vé nghe ca nhạc đều là những hành vicần được thực hiện trong khuôn khổ trật tự xã hội. Nhưng mua vé là một giaotiếp được pháp luật ràng buộc, còn xếp hàng lại là một giao tiếp thuần tuý xãhội, chỉ chịu sự chi phối của những quy ước mặc nhiên hình thành trong cuộcsống dân sự.

Luậtvà quy ước mặc nhiên đều là các chuẩn mực xử sự khách quan mà mọi thành viên xãhội đều phải biết và phải tuân theo, nhưng luật do Nhà nước đặt ra, còn quy ướcmặc nhiên là tác phẩm trực tiếp của nhân dân.

Sựtồn tại của các chuẩn mực xử sự không mang tính pháp lý cho phép thừa nhận rằngcó một phần của đời sống xã hội không chịu (đúng hơn, không cần) sự can thiệpcủa Nhà nước bằng các công cụ đặc trưng cho quyền lực công. Trong khuôn khổphần đời sống ấy, xã hội tự quản bằng cách dựa vào các công cụ của mình, đặcbiệt là các thiết chế tập thể (gia đình, hội, đoàn) và nhất là ý thức xã hộiđúng đắn của cá nhân thành viên.

Xãhội tự quản, một hình thức thể hiện của xã hội dân sự, không cần đến vai tròcủa các thiết chế công, nhất là các cơ quan trấn áp, do đó, sự phát triển củanó có tác dụng làm giảm nhẹ gánh nặng quản lý của Nhà nước đối với xã hội, đồngthời cũng là dấu hiệu của một xã hội được tổ chức tốt. Suy cho cùng, kích thíchvà tạo điều kiện cho xã hội tự quản phát triển là một phần trong sứ mạng củaNhà nước.
Tế bào của xã hội tự quản chính là cá nhân công dân. Được trao tư cách chủ thểđầy đủ của quyền và nghĩa vụ, công dân, trong quá trình thực hiện những điều màbản thân mong muốn hoặc đòi hỏi, chủ động xác định cách ứng xử trong giao tiếpnhân văn.
Sự xung đột giữa những đòi hỏi trái ngược có tác dụng tạo ra khoảng sai biệtgiữa điều được dự tính và điều có thể được thực hiện. Nó giúp cá nhân tỉnh táonhận biết những đòi hỏi, toan tính ngông cuồng cần phải từ bỏ, cũng như sự cầnthiết của việc thực hiện các điều chỉnh thích hợp để những đòi hỏi của cá nhân,từ chỗ quá đáng, trở nên hợp lý, có chừng mực và có tính hiện thực. Người bánhàng luôn mong muốn bán được hàng với giá cao, trong khi người mua chỉ muốn muavới giá thấp, quá trình mặc cả giúp đi đến chỗ thống nhất về giá hợp lý đối vớicả hai bên.

Sựva đập giữa những cung cách giao tiếp khác biệt làm bật ra yêu cầu xây dựng cácchuẩn mực xử sự chung mà mỗi cá nhân phải theo, để có thể thoả mãn mong muốncủa mình. Chắc chắn, trước khi các thành viên biết xếp hàng mua vé, xã hội đãtrải qua thời kỳ xô bồ xô bộn và các thành viên đã từng chen lấn, xô đẩy, thậmchí đánh đập nhau, để giành lượt, trước quầy bán vé, tiệm bánh mì... nhất làkhi cung không đủ cầu. Chính các quá trình tự điều chỉnh để hợp lý hóa các nhucầu cá nhân và hoàn thiện ứng xử của cá nhân trong giao tiếp đã giúp cho cácthành viên xã hội từng bước xây dựng nền nếp của cuộc sống dân sự.

Xãhội Việt Namđược đặt dưới sự quản lý chặt chẽ của nhà chức trách. Nhắm tới một mục tiêu xácđịnh, người cầm quyền mong muốn xây dựng các khuôn mẫu ứng xử thống nhất để cóthể huy động tối đa lực lượng xã hội cho mục tiêu đó. Chủ thể ứng xử, tức là cánhân công dân, được gắn với một nhóm, một tổ chức con người được thừa nhận (giađình, nhà trường, cơ quan, doanh nghiệp, hội, đoàn). Nếu các thiết chế tập thểtrong xã hội tự quản được cá nhân chủ động tạo ra để phục vụ cho mình, thìtrong xã hội theo khuôn mẫu ứng xử thống nhất, xây dựng các tập thể là biệnpháp Nhà nước chủ động thực hiện nhằm phục vụ cho việc quản lý xã hội, đặc biệtlà quản lý hành vi ứng xử của cá nhân. Cơ chế quản lý phải vận hành thế nào đểtất cả những giao tiếp, những hiện tượng xã hội thu hút sự chú ý, tò mò củacông chúng đều phải được đặt dưới sự kiểm soát, giám sát nghiêm ngặt của nhàchức trách. Các ví dụ rất đa dạng: từ chuyện công diễn một chương trình canhạc, tổ chức một buổi thuyết giảng trước công chúng, mở một lễ hội dân gian,cho đến vận hành thử chiếc trực thăng tự chế, nhạy cảm hơn, đó có thể là việcvận động thu thập chữ ký vào một lá đơn tập thể của các thành viên một cơ quan,xin giảm nhẹ hình phạt cho một đồng nghiệp phạm tội trong hoàn cảnh ngặt nghèo.

Nguyêntắc chủ đạo của xã hội theo khuôn mẫu ứng xử thống nhất là: tập thể phải tạo racá nhân theo các tiêu chí do người cầm quyền ấn định. Khuôn mẫu ứng xử đượcđịnh hình bởi thiết chế quyền lực cao nhất và được quảng bá, phổ cập thông quacác cuộc sinh hoạt tập thể của các nhóm, các tổ chức, theo lộ trình đưa chínhsách, pháp luật vào cuộc sống. Dưới ánh sáng của khuôn mẫu, các ứng xử của cánhân chịu sự thẩm định, đánh giá của tập thể. Về phần mình, bất kỳ tập thể nàocũng được đặt dưới sự giám hộ của một cơ quan nào đó đại diện cho quyền lựccông.

Dẫusao, cá nhân trước hết là những cá thể, nghĩa là có cuộc sống riêng và lợi íchriêng gắn với cuộc sống đó. Dù xã hội chủ trương ứng xử rập khuôn, các lợi íchtrái ngược vẫn tồn tại và vẫn xung đột. Các ứng xử nằm ngoài dự kiến của ngườitạo ra khuôn mẫu vẫn cứ xuất hiện như hệ quả tất nhiên của những nỗ lực mưu cầucác lợi ích khác biệt. Thế là, nhà chức trách phải can thiệp phải dùng phápluật để chấn chỉnh các ứng xử bị coi là không tương thích với khuôn mẫu chung.Và cứ mỗi lần như vậy thì lại có một thiết chế công xuất hiện với tư cách ngườiđảm nhận chức năng quản lý, nhân danh nhà chức trách, đối với các ứng xử đó.Chẳng hạn, trước tình trạng các hoạt động quyên góp vì mục đích từ thiện có dấuhiệu lộn xộn, Mặt trận tổ quốc và Hội chữ thập đỏ được chọn để đảm nhận sứ mạnglập lại trật tự. Trước sự rộ lên một cách tự phát của hoạt động viết hồi ký, tựtruyện của cán bộ, công chức về hưu, cơ quan quản lý văn hóa được dự kiến sẽvào cuộc với tư cách người có nhiệm vụ ngăn chặn việc tiết lộ bí mật Nhà nước,bí mật công tác thông qua các câu chuyện kể trong tự truyện, hồi ký...

Cầnphải nhìn nhận rằng sáng tạo và chủ động tổ chức việc vận hành xã hội tự quảnlà thiên hướng tự nhiên của công dân trong xã hội có tổ chức. Không tôn trọngvà tạo điều kiện phát triển thiên hướng đó, Nhà nước có nguy cơ phải gồng gánhmột khối lượng công việc quản lý vượt quá sức mình. Mà một khi Nhà nước quản lýkhông nổi mọi thứ ôm đồm, thì trong điều kiện xã hội tự quản không phát triển,không thể có trật tự xã hội ổn định, bền vững.